Hér fyrir neðan er ítarlegri útgáfa á grein sem undirritaður skrifaði og birtist í Morgunblaðinu fyrr í dag. Lesa má greinina eins og hún birtist í Morgunblaðinu hér á loftslag.is.
Hér verður fjallað um ýmsar rökleysur í loftslagsumræðunni. Á undanförnum mánuðum hefur umræðan varðandi loftslagsmál í kjölfar hins svokallaða Climategate-máls farið á undarlegt stig. Í því máli var tölvupóstum loftslagsvísindamanna stolið og í kjölfarið byrjuðu samsæriskenningar og rangtúlkanir út frá fullyrðingum um hvað það væri sem tölvupóstarnir voru taldir innihalda. Þetta hefur verið mikið í umræðunni síðustu mánuði og margskonar rökleysur orðið til í kjölfarið. Fjölmiðlafólk, bæði erlendis og hérlendis virðist hafa fallið í þá gryfju að draga umræðuna á plan afneitunar, sem helst virðist eiga uppruna sinn hjá ýmsum þrýstihópum með aðra hagsmuni en að hafa vísindin að leiðarljósi. En hvers vegna dregst umræða alvöru blaðamanna á þetta stig? Ég ætla að reyna að svara því í þessari grein, en mig langar fyrst að skoða hvernig hérlendir fjölmiðlar og bloggsíður hafa afvegaleitt umræðuna á köflum.
Í tilefni umfjallana fjölmiðla og bloggsíðna
Nýlega birti Morgunblaðið grein eftir Kristján Leósson („Góð vísindi, slæm vísindi, sjúk vísindi og gervivísindi“, 4. apríl 2010, bls. 34-35) þar sem fjallað var um loftslagsvísindin á afar villandi hátt. Þar á bæ gera menn því skóna að falsanir og svindl loftslagsvísindamanna eigi sér almennt stað og í kjölfarið voru nefnd ýmis tilfelli þar sem vísindamenn (ekki loftslagsvísindamenn) falsa niðurstöður. Þessi tenging var gerð á þann hátt að lesandanum var talin trú um að loftslagsvísindin séu byggð á fölsunum og svindli. Þetta var gert þrátt fyrir að engin gögn liggi fyrir um að þetta eigi sér almennt stað eða að gögn og mælingar vísindamanna séu fölsuð. Tvær nýlegar rannsóknir vísindanefndar breska þingsins komu nýverið út, sú fyrri (sem kom út fyrir grein Morgunblaðsins) bar sakir af vísindamanninum Phil Jones, sem er einn af þeim sem verst varð úti í hinu svokallaða Climategate-máli og í hinni skýrslunni (sem kom út eftir grein Morgunblaðsins) kom fram að loftslagsvísindin væru traust og byggðu ekki á fölsuðum niðurstöðum. Niðurstaða nefndarinnar varðandi Phil Jones var nokkuð skýr, hann og aðrir hjá CRU eru ekki taldir hafa falsað niðurstöður í rannsóknum sínum. Samt fullyrðir Morgunblaðið í grein sinni að falsanir loftslagsvísindamanna eigi sér almennt stað, þrátt fyrir að hafa fylgst með málinu og vitað af niðurstöðum fyrri skýrslunnar;
“…sem þóttu sanna að nokkrir vísindamenn innan stofnunarinnar og samstarfsmenn þeirra hefðu breytt gögnum um hitastigsbreytingar til að falla betur að kenningum sem þeir vildu renna stoðum undir.”
“Það er alvarlegt brot á þessari viðteknu aðferðafræði þegar vísindaleg kenning er smíðuð en mælingum sem ganga gegn henni er hafnað, breytt eða stungið undir teppi. Tilfellið hjá CRU er því miður ekki einsdæmi í vísindaheiminum þar sem margir keppa um frægð og frama, verðlaun og virðingarstöður.”
Það hafa ekki komið fram gögn sem sýna fram á að þessar staðhæfingar standist, þó svo margir haldi því fram og þá sérlega á ýmsum bloggsíðum erlendis sem styðja sjónarmið „efahyggjunnar“. Það má því segja að þetta sé bein heimfærsla staðhæfinga þrýstihópa sem hafa önnur markmið en að sýna fram á gildi rökstuddra vísindaniðurstaðna. Við höfum hér á Loftslag.is tvisvar sinnum fjallað um loftslagsfréttir íslenskra fjölmiðla. Viðkomandi fréttamenn fengu tækifæri til að sjá færslurnar eftir birtingu, en þeir sáu ekki sérstakt tilefni til að verja greinar sínar efnislega við þau tækifæri. Sjá nánari umfjöllun um þau mál; Sólvirkni og hitastig og Er jörðin að kólna? – Í tilefni fréttar á Visir.is og Stöð 2.
Á bloggsíðum má sjá alls kyns útgáfur af loftslagskenningum, þar sem rökleysum ægir oft saman án nokkurs samhengis og eru jafnvel ekki í samræmi hver við aðra. Hvaða samræmi er í því að halda því fram að hlýnunin sé af völdum geimgeisla og í næstu setningu að það sé að kólna, eða þá að ekkert sé að marka mælingar vísindamanna á fornloftslagi á sama tíma og haldið er á lofti úreltu grafi um hitastig á hlýskeiðinu í kringum 1100 sem staðreynd og beina sönnun þess að þá hafi verið hlýrra á heimsvísu (það er í raun ekki aðalatriðið hvort það hefur verið heitara áður, ef hitastigið í dag er að stíga af völdum aukins styrks gróðurhúsalofttegunda).
Hér undir má lesa hvernig Robert Henson tekur saman rökflutning efasemdarmanna í bókinni The Rough Guide to Climate Change:
„Hlýnun andrúmsloftsins fer ekki vaxandi og jafnvel þótt sú sé raunin er það vegna náttúrulegra sveiflna; og jafnvel þótt sveiflurnar séu ekki náttúrulegar er hitahækkunin svo lítil að hún skiptir ekki máli; og færi hún að skipta máli vega kostirnir þyngra en gallarnir; og jafnvel þótt þeir gerðu það ekki kæmi tæknin okkur til hjálpar; og jafnvel þótt það gerist ekki megum við ekki leggja efnahaginn í rúst með því að bregðast við vandamáli sem er byggt á jafn ótraustum vísindum.“
Rökleysur
Hvað eru rökleysur? Í þessu ljósi eru að rökleysur t.d. þegar staðhæfingum er haldið fram án þess að á bak við þær liggi gögn byggð á rannsóknum gerðar með vísindalegum aðferðum eða fullyrðingar sem haldið er á lofti, þó svo búið sé að hrekja niðurstöður varðandi það eða hreinlega rangfærslur sem maður hefur jafnvel á tilfinningunni að séu settar fram af ráðnum hug eða í besta falli af vankunnáttu. En er hægt að nefna einhver dæmi um þetta?
Af fullyrðingum sem ekki byggja á vísindalegum aðferðum má sem dæmi nefna þá yfirlýsingu að það sé að kólna á Jörðinni. Sú fullyrðing vera ansi lífsseig, þó svo að ekki sé byggt á niðurstöðum byggða á vísindalegum aðferðum. Til að ná fram þeirri niðurstöðu, þarf að sérvelja (e. cherry pick) gögn sem falla að þeirri fullyrðingu, sjá t.d. Það er að kólna en ekki hlýna og það getur ekki talist vísindaleg nálgun. Í þessu samhengi má nefna þá staðreynd að síðasti áratugur var sá heitasti síðan mælingar hófust.
Stundum birtast niðurstöður rannsókna sem blásnar eru upp af bloggurum og/eða fjölmiðlafólki sem einhverskonar sönnun þess að hlýnun jarðar sé af mannavöldum. Þegar betur er að gáð þá virðist oft sem eftirfarandi séu helstu möguleikarnir í stöðunni:
- Rannsóknin er góð og stangast engan vegin á við hnattræna hlýnun af mannavöldum, en efasemdarmenn taka greinina og slíta úr samhengi
- Rannsóknin er slæm, þ.e. brotnar eru úrvinnsluaðferðir eða notuð eru gölluð gögn og efasemdarmenn blása upp greinina
- Rannsóknin fjallar á engan hátt um loftslagsbreytingar, en samt er hún rifin úr samhengi og blásin upp
- Birtir eru bútar úr gömlum greinum sem búið er að hrekja
Í þessu sambandi má t.d. nefna rannsókn þar sem því var haldið fram að hlýnun jarðar væri af völdum geimgeisla, það hafa komið fram nokkuð góð rök fyrir því að þetta sé ekki það sem hefur valdið hækkandi hitastigi á síðustu áratugum og jafnvel er talið að áhrif þessa, ef einhver, séu jaðaráhrif.
Svo eru það rangfærslurnar, þær virðast þrífast á ýmsum bloggsíðum og hjá ákveðnum einstaklingum sem afneita vísindunum. Þar má m.a. nefna Lord Monckton, en hann heldur beinlínis fram rangfærslum og fölsunum til að setja fram rök sín (eða rökleysur).
Hér hef ég nefnt fáein dæmi um rökleysur í loftslagsumræðunni, sem þó heyrast nokkuð mikið. Ýmsar mýtur sem oft heyrast í umræðunni má finna á Loftslag.is og langar mig að hvetja lesendur til að skoða þær nánar. Það má helst skoða rökleysurnar í því ljósi að skoða þær heimildirnar sem gefnar eru upp. Stundum eru heimildirnar samt settar fram þannig að látið er í veðri vaka að um sé að ræða spár eða heimildir frá IPCC eða öðrum sem gefa út skýrslur um loftslagsmál (Monckton gerir t.d. nokkuð af því). En þá er um að gera að beita gagnrýnni hugsun og t.d. nálgast frumheimildirnar og skoða þær. Þannig má oft sjá hvað er á bak við fullyrðinguna. Mjög gott myndband sem kemur inn á ítarlegri athugun heimilda má skoða hér á síðunum; Hvað er vitað um loftslagsbreytingar?
Umræða efahyggjunnar
Yfirlýst efahyggja er vinsæl vafans aðferð til að grafa undan vísindunum. Það virðist vera einhverskonar markmið loftslagsefahyggjunnar að snúa varfærni hinnar vísindalegu orðræðu gegn sjálfri sér. Kenning verður, að mati efahyggjunnar seint eða aldrei fyllilega sönnuð. Þar af leiðandi má nánast engu halda fram og alltaf verður réttlætanlegt að efast um allt. Á sama tíma er reynt að setja fram nýjar kenningar sem eiga út frá mjög einhliða rökum að fella viðteknar vísindaniðurstöður. Það virðist vera sem efahyggjumenn séu að bíða eftir næsta Kepler eða Einstein eða Galíleó, vísindamanninum sem snýr loftslagsfræðunum á hvolf og setur allt í sitt rétta samhengi, sem væntanlega mun þá smellpassa við málsstað og heimssýn efahyggjunnar. Þeir hafa þó ekki getað sýnt fram á að niðurstöður þeirra haldi vísindalega, þó vissulega hafi þeir reynt. Hægt er að lesa nánar um tvö dæmi hér; Tengsl El Nino og langtíma hlýnunar hrakin og Staðnir að óvönduðum vinnubrögðum. Það væri mjög fróðlegt að sjá íslenska fjölmiðla skoða þessar rökleysur þeirra sem afneita niðurstöðum vísindanna, þar er allavega um alvöru falsanir að ræða.
Fullyrðingum fylgir ábyrgð. Er ekki betra að að hlusta á þá sem hafa vit á vísindunum í stað þess að fara eftir fölsunum þeirra sem hafa virðast hafa önnur markmið en að komast að vísindalegum niðurstöðum. Það þarf að koma til traust til vísindamanna og á gagnrýna hugsun, sem er þó alls ekki það sama og blindandi trú. Það má færa fyrir því rök fyrir því að sérfræðingar sem stunda rannsóknir viti hvað þeir eru að tala um og við sem ekki erum sérfræðingar verðum að gera ráð fyrir að þeir hafi lagt sig fram um að komast að sannfærandi niðurstöðu. Þetta á sérstaklega við í þeim tilfellum þar sem vísindalegum aðferðum er beitt, með mælingum og rannsóknum sem eru vel rökstuddar og jafnvel birtar í ritrýndum tímaritum. Þegar fleiri mælingar sýna sömu niðurstöður, þá er einnig vert að leggja við eyru og augu. Þessi málaflokkur verður áfram áberandi á næstu árum og áratugum, það er því mikilvægt, að mínu mati, að hafa eftirfarandi nokkur atriði að leiðarljósi:
- Notum gagnrýna hugsun til að skoða þau rök, þær rannsóknir og mælingar sem búa að baki fræðunum. Athugum því hvort rétt er farið með niðurstöður rannsókna.
- Látum ekki háværar raddir pólitískrar „efahyggju“ trufla gagnrýna hugsun.
- Ef við erum í vafa, þá skulum við skoða heimildirnar sem fram eru settar.
- Spyrjum okkur gagnrýnna spurninga um röksemdir sem fram eru settar.
- Spyrjum okkur hvort viðkomandi aðilar hafi þekkingu til að miðla þekkingunni án falina markmiða
- Kynnum okkur málin með opnum huga.
Efahyggja eða afneitun…
Það má hugsanlega færa rök fyrir því að efasemdarmenn eða efahyggja nái hugsanlega ekki nógu vel að skilgreina þá sem afneita vísindunum. Afneitunarsinnar er hugsanlega betri skilgreining á sumum þeirra sem þetta stunda, enda nota þeir vel þekktar aðferðir við nálgun sína. Nokkrar helstu aðferðir afneitunar eru:
- Samsæriskenningar
- Sérvalin gögn (e. cherry-picking)
- Fals sérfræðingar
- Ómögulegar eftirvæntingar (einnig þekkt sem færanleg markmið)
- Almennar rökleysur
Sumir vilja einnig bæta við 6. liðnum, sem er endurtekning á rökum sem búið er að hrekja. Þetta eru atriði sem gott er að hafa í bakhöndinni þegar umræðan um loftslagsmál er skoðuð. Erfitt að sitja frammi fyrir því að þurfa að margendurtaka sömu hlutina, þar sem rökin virðast ekki komast til skila, þ.e. sömu falsanir, sérvöldu gögnin, samsæriskenningar, o.s.frv. koma aftur upp í umræðunni. Það má segja að þetta komi fram að hluta í þeim greinum sem við höfum gagnrýnt hjá fjölmiðlum hingað til og í raun berum við að þeim brunni rökleysunnar sem ég er að lýsa hér að ofan. Rökleysur þar sem fullyrðingar ná í gegn án þess að þær séu skoðaðar með gagnrýnni hugsun. Innantómt málskrúð sem oft einkennir umræðuna, virðist til þess fallið að draga athyglina frá því sem vísindin hafa um málið að segja. Nokkrir afneitunarsinnar virðast hafa það að starfi að ferðast um heiminn og staðhæfa um vísindin með rangfærslum. Þessir aðilar eru á stundum ansi málhagir, en staðreyndir virðast ekki vera ofarlega í huga þeirra.
Niðurlag
Þetta leiðir mig því að spurningunni úr inngangi greinarinnar: Hvers vegna dregst umræða alvöru fjölmiðlafólks niður á þetta stig? Það er ekki til einfalt svar við því, en ætli þeim finnist ekki eins og mörgum öðrum að þetta sé málaflokkur sem erfitt er að setja sig inní. Það tekur aðeins um 15 sekúndur að henda fram fullyrðingu sem ekki stenst skoðun, en það getur tekið langan tíma að hrekja rökleysuna, þar sem til þess þarf oft að benda á alvöru gögn vísindamanna. Gleypum því ekki gagnrýnislaust við rökum efahyggjunnar.
Ef einhver fullyrðir að Jörðin sé að kólna og bendir á sérvalin gögn sem „sýna“ fram á það, getur verið erfitt að vinda ofan af því og útskýra hvernig hitastig getur sveiflast (vísindamenn halda ekki öðru fram en að sveiflur geti átt sér stað), þar sem náttúrulegar sveiflur eiga sér einnig stað og einnig á þá staðreynd að skoða þarf lengri tíma, en ekki aðeins sérvalið tímabil. En hvað veldur því að fjölmiðlafólk setur sig ekki betur inn í málið en svo að það heldur fram rangfærslum þeim sem upp koma í umræðunni? Kannski hafa fréttamenn ekki nógu góðan grundvöll til að skoða náttúrvísindi með kunnáttu að vopni. En það stendur vonandi til bóta í framtíðinni, þegar betur kemur í ljós hversu augljósar margar rangfærslur afneitunarsinna eru í raun. Ég skora á fjölmiðlafólk sem og aðra til að skoða vísindin á bak við fræðin betur.
Á ritstjórn Loftslag.is erum við boðnir og búnir að svara spurningum sem kunna að vakna varðandi þessi mál. Svo er líka hægt að nálgast góðar heimildir um lofslagsmál á mörgum öðrum stöðum, enda er til gríðarlegt magn gagna, sem ef vel er að gáð er opið hverjum sem er.
Það má spyrja sig hvort svona illa hefði farið í íslensku fjármálalífi, hefðu fjölmiðlar spurt sig spurninga varðandi heimildirnar? Það verður að teljast ábyrgðarhluti að fjalla um þessi mál á forsendum þrýstihópa en ekki alvöru vísindamanna. Við verðum að byggja vísindaleg rök okkar á sanngjörnum grunni rannsókna og mælinga. Það er merkilegt til þess að vita að ætlast er til þess að loftslagsvísindin hafi alltaf 100% rétt fyrir sér og ef það kemur upp smávægileg villa í gögnunum þá verður til „Glacier-gate“ eða annað þess háttar og vísindamenn eru settir í hóp falsara og svikara (þó svo að vísindamenn hafi sjálfir komið auga á villuna). Aftur á móti þurfa efahyggjumenn aðeins að hafa rétt fyrir sér í 0,1% tilfella (sem jafnvel tengist vísindunum óbeint), til að stuðningsmenn þeirra sjái fyrir sér sannanir þess að loftslagsvísindin séu byggð á fölsunum og blekkingum.
Gott er að að hafa nokkur atriði í huga við skoðun á vísindum:
- Athugun heimilda er mikilvægur þáttur
- Athugum hvað sérfræðingar segja (helst einhverja sem vinna við fræðin)
- Skoðum fullyrðingar og heimildir með gagnrýnni hugsun
- Byggjum rök okkar á sanngjörnum grunni og sanngjörnum efasemdum
- Pössum okkur á rökleysum og fullyrðingum sem ekki standast skoðun
Það er ósk mín að loftslagsumræðan komist á hærra plan í framtíðinni, þar sem við skoðum loftslagsvísindin á málefnalegan hátt og beytum til þess gagnrýnni hugsun og sanngjörnum heimildum byggðum á mælingum og rannsóknum vísindamanna en ekki upphrópunum þeirra sem afneita vísindunum.
Tilvitnanir í textanum af Loftslag.is:
Aðrar tilvitnanir í textanum:
